Congres Kritische Psychologie te Berlijn

Relatie individu-maatschappij

 

In Deviant wordt het recht op individuele 'deviantie' van maatschappelijke normen verdedigd, worden praktijken getoetst aan behoeften van cliënten en individuele opvattingen. Daarom is het belangrijk aandacht te besteden aan stromingen in de sociale wetenschappen die de relatie tussen individu en maatschappij centraal stellen, zoals de Kritische Psychologie. Michi Almer en Heinz Mölders bezochten het congres ‘Erkenntnis und Parteilichkeit: Kritische Psychologie als marxistische Subjektwissenschaft’.

 

De relatie tussen individu en maatschappij stond in de jaren zeventig als een van de meest belangrijke thema's binnen de sociale wetenschappen volop in de belangstelling, ook binnen de psychologie. Deze belangstelling bleek, onder invloed van veranderingen in het politieke klimaat, van korte duur. Een uitzondering vormt in dit opzicht de Kritische Psychologie die onder de bezielende leiding stond van de anderhalf jaar geleden overleden hoogleraar Klaus Holzkamp. Er werd ruim 25 jaar onderzoek en theorievorming besteed aan de complexe verwevenheid tussen het individu en de maatschappij. In februari jl. bezochten wij in Berlijn het aan Klaus Holzkamp opgedragen congres ‘Erkenntnis und Parteilichkeit: Kritische Psychologie als marxistische Subjektwissenschaft’.

Marxisme achterhaald?

De expliciete verwijzing naar het marxisme in de titel van het congres is provocerend. De tijd dat men daarmee volle zalen trok is voorbij, en ook de tijd dat de Kritische Psychologie juist door haar marxistische uitgangspunten nogal wat aanhangers kende in kringen van vooruitstrevende psychologen. Maar de organisatoren van het congres lijken te hebben gedacht dat de veranderde tijd geen reden is om de traditie te verloochenen. Integendeel: na een periode waarin de nadruk lag op het uitwerken van het kritisch-psychologisch concept, vond men dit een goed moment om zich te bezinnen op de eigen uitgangspunten en hierover van gedachten te wisselen met andere sociale wetenschappers. Psychologie, die de verwevenheid van individu en maatschappij centraal stelt, komt vanzelf in het vaarwater van andere sociale wetenschappers die maatschappelijke verschijnselen bestuderen. Vandaar het aandeel aan het congres van sociologen en politicologen, waaronder de hoogleraren Elmar Altvater (Berlijn), Frigga Haug (Hamburg), Hans Heinz Holz (Groningen) en Reinhard Kühnl (Marburg). Zij schetsten vanuit hun eigen vakgebieden de problemen waarmee de wereld op de drempel van de eenentwintigste eeuw geconfronteerd wordt: de globalisering van de wereldeconomie, de opkomst van het neo-liberalisme en de afbraak van de verzorgingsstaat die gepaard gaan met een toenemende tweedeling in de maatschappij, verscherping van de sexeverhoudingen en de opkomst van nieuwe vormen van nationalisme, terwijl de politieke macht van nationale overheden afbrokkelt. Daarbij werd keer op keer de vraag gesteld met welke theorieën deze nieuwe problemen begrepen kunnen worden. Voor de meeste sprekers bleek het marxisme, mits ontdaan van dogmatische elementen, nog steeds vruchtbare aanknopingspunten te bieden. Wolfgang Frits Haug, verbonden aan de Freie Universität Berlin, stelde dat de vraag of het marxisme achterhaald dan wel actueel is, verkeerd is gesteld. Voorzover het wordt opgevat als appèl om schrijnende problemen onder ogen te zien en verhoudingen waarin mensen worden vernederd en gekleineerd omver te werpen, kan het marxisme niet verouderen. Maar doordat het object van het marxisme - de maatschappelijke verhoudingen en de wetenschappelijke theorieën daarover - voortdurend verandert, moet ook de inhoud veranderen. In deze zin maakt elke generatie haar eigen marxisme. Hij prees de Kritische Psychologie, omdat ze juist dàt gedaan had: wetenschappelijke kennis op het gebied van de psychologie opnieuw doordenken vanuit het perspectief van degenen die het object van deze kennis zijn. Het gaat erom - en hierin komt de subtitel van het congres over 'partijdigheid' tot uitdrukking - een subjectwetenschappelijke benadering te ontwikkelen die in dienst staat van mensen of dat nu, in het geval van de GGz, cliënten zijn, hulpverleners of familieleden van cliënten.

Uitnodiging tot zelfreflectie

Morus Markard, eveneens verbonden aan de Freie Universität Berlin, maakte op zijn beurt duidelijk dat de omslag van de Kritische Psychologie tot een psychologie vanuit de positie van het individu, geenszins betekent dat men de samenhang tussen psychologie en maatschappijkritiek uit het oog heeft verloren. Kort gezegd komt het erop neer dat de Kritische Psychologie begrippen wil leveren, die mensen in staat stellen hun subjectieve ervaring en beleving te doorgronden. In dit proces van zelfreflectie worden menselijke potenties zichtbaar gemaakt, die in de bestaande maatschappij systematisch genegeerd worden en die vragen om een perspectief dat het ook nog anders zou kunnen. "Lose your dreams and you will lose your mind" zongen de Stones in 'Ruby Tuesday'.

 

Ute Osterkamp, die samen met haar man Klaus Holzkamp tot de grondleggers van de Kritische Psychologie behoort, werkte in haar lezing deze samenhang verder uit. Zij wees erop dat hun kritiek op de gangbare psychologiebeoefening van meet af aan gericht was op de eenzijdigheid waarmee deze haar onderwerp benadert. Voor deze psychologie is gebrek aan zeggenschap over de condities waaronder mensen moeten leven geen probleem, maar het vanzelfsprekend uitgangspunt van theorievorming, onderzoek en praktijk. Zo verdwijnt uit het blikveld van de professie, dat mensen in staat zijn actief in de hen omringende wereld in te grijpen, en dat zij lijden zodra deze mogelijkheid wordt beknot.

 

De voornaamste doelstelling van de Kritische Psychologie is deze eenzijdigheid in theorie en praktijk te overwinnen. Haar begrippen zoals het onderscheid tussen restrictieve en verruimende handelingsbekwaamheid wijzen ons op de tegenstrijdigheden waarin we verstrikt raken als we ons neerleggen bij situaties die ons belemmeren. De begrippen laten ons zien dat we kunnen kiezen voor zelfbeschikking en autonomie. Zij zijn niet bedoeld om uitspraken over andere mensen te doen, maar om iedereen in staat te stellen zijn/haar eigen ervaringen te analyseren. Hun politieke dimensie schuilt in het verwoorden van het lijden aan een gebrek aan zelfbeschikking.

Vuile handen

Maar we lijden niet alleen onder bestaande machtsverhoudingen, we maken er ook deel van uit en zijn er op veelvuldige wijze in verstrikt, welke positie we ook innemen. Zoals onze eigen levensmogelijkheden beknot worden, beknotten wij ook de mogelijkheden van anderen. Terwijl we ons tandenknarsend neerleggen bij een leven dat maar weinig lijkt op de grootse verwachtingen en wensen die we ooit hadden, spreken we schande over anderen, die te veel pretenties hebben. We willen deze verstriktheid in de machtsverhoudingen niet onder ogen zien. Liever maken we gebruik van redeneringen die onze betrokkenheid bij de uitsluiting, disciplinering en ontmoediging van anderen versluieren of rechtvaardigen. Toegeven dat we 'vuile handen' maken is moeilijk omdat het gezien wordt als intellectueel of moreel falen. In de werkgroepen kwamen voorbeelden van dit mechanisme naar voren. Zo vertelde Morten Nissen, een onderzoeker uit Denemarken, over de moeite een dialoog aan te gaan met druggebruikers van een jongerencentrum, omdat het gangbare discours over verslaving de communicatie belemmert. Soortgelijke verhalen kwamen in de werkgroepen over onderwijs en racisme naar voren - respectievelijk van leraren over leerlingen en maatschappelijk werkers over asielzoekers.

 

We schaden uiteindelijk onszelf als we ontkennen dat iedereen, ook wijzelf, vuile handen maakt. We denken dat alleen degene die zich voorbeeldig weet te gedragen het recht heeft de bestaande verhoudingen of de gedragingen van anderen te bekritiseren. Daarmee wordt elk streven naar verandering onmogelijk of overbodig. Want waarom zou men iets willen veranderen wanneer het in de huidige verhoudingen al mogelijk is 'integer' te leven en te handelen d.w.z. in overeenstemming met onze waarden en voorstellingen. Juist het besef dat we genoodzaakt worden tot handelingen waar we niet achter kunnen staan, kan een krachtig motief zijn te strijden voor maatschappelijke verandering, volgens Osterkamp zelfs het enig legitieme. Net als vertegenwoordigers van het postmodernisme pleit Osterkamp voor bezinning op het nabije, het specifieke, het lokale. Daarmee verwijst zij ook naar het laatste project van Klaus Holzkamp over 'Lebensführung' (organisatie van het alledaagse bestaan). Alleen door nauwgezette analyse van dát deel van de maatschappelijke werkelijkheid waarmee we direct te maken hebben - en daarbij hoort de analyse van ons eigen denken, voelen en handelen - komen wij tot realistische handelingsperpectieven.

Rationaliteit en irrationaliteit

De Kritische Psychologie ziet het als haar taak middelen, d.w.z. begrippen, aan te reiken om een proces van zelfreflectie op gang te brengen, waarbij het er vooral om gaat het verborgen, impliciete 'weten' over onze problemen bespreekbaar te maken door er woorden voor te vinden. De aanpassing aan bestaande structuren verloopt nooit rimpelloos. Tegenover de neiging tot conformisme staan altijd verzetsmomenten, die echter vaak verdrongen worden naar het gebied van het 'irrationele', het ondenkbare. De 'deconstructie' van de scheidslijn tussen rationaliteit en irrationaliteit is volgens Osterkamp van groot belang: het appèl aan rationaliteit is meestal niets anders dan een poging mensen zover te krijgen, dat ze doen wat van ze verwacht wordt, liefst vrijwillig. Wat zich onttrekt aan beïnvloeding en controle wordt maar al te snel als irrationeel bestempeld. Irrationaliteit is, in de visie van de Kritische Psychologie, nooit en te nimmer een eigenschap van individuen. Ook het ogenschijnlijk irrationele kan begrepen worden, als we moeite doen, de situatie waarin het zich voordoet, nauwkeurig te onderzoeken en ons met kennis van zaken in de situatie van de ander verplaatsen. Dat dit niet altijd lukt, betekent dat we niet alle aspecten van de situatie kennen of onder ogen willen zien, niet dat we de ander principieel niet kunnen begrijpen. Als we de ander - of delen van onszelf - als irrationeel bestempelen, laten we ons onvermogen of onze onwil in dit opzicht buiten beschouwing en sluiten de ander als mogelijke gesprekspartner uit.

 

In de werkgroepen bleek dat het gedachtengoed van de Kritische Psychologie waarvan wij voorafgaand enkele elementen hebben geschetst, inspirerende aanknopingspunten biedt voor uiteenlopende praktijkvelden zoals gezondheidszorg, psychotherapie of onderwijs. De betrokkenheid en de concentratie van de deelnemers was opvallend gezien het overvolle programma, te lange sessies en de korte pauzes. Voor de ruim 400 aanwezigen, maar in elk geval voor ons, was het congres een stimulans om te blijven werken aan een alternatief dat de mogelijkheid biedt te ontsnappen aan het dilemma.

 

Zoals Neil Young het ooit heeft geformuleerd: "It's better to burn out than to fade away".

 

Michi Almer en Heinz Mölders

 

'Bericht über den Kongreß Kritische Psychologie', 1997, Berlin, ca. 340 pag., prijs ca. DM 30,- bij Argument-Vertrieb, Reichenbergerstr. 150, D 10999 Berlin Verlag, tel./fax: 0049-30-3131696.