Forum Kritische Psychologie, nr. 40
De thuisbasis van dit blad is Berlijn (Freie Universität) met Klaus Holzkamp als een van de grondleggers. Het jongste nummer (40) opent met het thema ‘Emotie en taal’. De auteur, Ute Osterkamp, analyseert de nieuwste emotietheorieën in het licht van ‘het probleem van maatschappelijkheid en rationaliteit van emoties’. Zij gaat daarbij vooral in op de sociaal-constructivistische en de discours-analytische emotietheorieën. Deze theorieën leggen nadruk op de maatschappelijke aspecten van emoties en rationaliteit. Daarmee beogen zij een bijdrage te leveren aan het overstijgen van de gangbare tweedeling in individu en maatschappij en in de scheiding tussen rationaliteit - irrationaliteit.
Osterkamp onderwerpt deze theorieën aan een ‘kritische herïnterpretatie’ en toont vanuit de visie van de Kritische Psychologie waar ze naar haar mening vastlopen. Haar belangrijkste kritiek is het ontbreken van een basisconcept over ‘de menselijke natuur’ en ‘de natuurlijke maatschappelijkheid van individuen’. In de gangbare, gereduceerde kijk op het individu worden gevoelens impliciet gebiologiseerd en geïrrationaliseerd. Wanneer je dit reductionisme zou willen overstijgen, dan kun je volgens Osterkamp niet enkel volstaan met het benadrukken van de maatschappelijke aard en het sociale karakter van gevoelens. De fixatie op het individu kan alleen worden overwonnen wanneer men vertrekt vanuit het idee van ‘actieve maatschappelijkheid van mensen’. Volgens haar is het ‘subjectief noodzakelijk’ om invloed op het maatschappelijke ontwikkelingsproces uit te kunnen oefenen. Actieve maatschappelijkheid houdt volgens haar in actief vormgeven van het eigen leven. Tijdens dat proces wordt ook duidelijk met welke verschillende belemmeringen men dan te maken krijgt. In feite definieert zij hiermee de centrale categorie van de Kritische Psychologie namelijk ‘handelingsbekwaamheid’.
Een centraal element in Osterkamps betoog is de schets van het ‘subjectstandpunt’ en hoe dit in praktijk te brengen is. Het lukt, zoals we allemaal weten, beter om door ‘de bril’ van het subject te kijken wanneer het met name onze eigen belangen betreft. Maar het slaat om in een objectstandpunt als het zich beperkt tot de overwinning van de eigen belemmeringen en wanneer die van anderen uit het oog worden verloren. Dit wordt vaak geaccepteerd als de prijs voor de eigen emancipatie. Het subjectstandpunt kan - en daarmee volgt zij de ideeën van Klaus Holzkamp - alleen via een ‘meta-standpunt’ in de praktijk worden gebracht. Dit omvat volgens Holzkamp de noodzaak een verstandhouding te ontwikkelen over de condities die het mogelijk maken je met de situatie van anderen bezig te houden waarmee tegelijkertijd recht wordt gedaan aan hun subjectiviteit.
Dat Gramsci nog steeds actueel is en een bijdrage kan leveren aan maatschappijkritische inzichten blijkt uit diverse publicaties die de laatste jaren in Duitsland zijn verschenen. Diverse artikelen in dit nummer van FKP weerspiegelen die belangstelling.
In het artikel ‘Maatschappelijk werk en filosofie van de praxis’ schrijft Johann Brandner dat het huidige maatschappelijk werk geen recht doet aan haar opdracht om ‘sociale problemen op te lossen’. Hij doet een poging de ‘filosofie van de praxis’ van Gramsci in productieve zin toe te passen zodat het volgens hem wel mogelijk wordt tot oplossingen te komen. Binnen het maatschappelijk werk bestaat volgens de auteur de neiging conformistisch te reageren op sociale tegenstrijdigheden en gaat men conflicten uit de weg. Hij haalt verder Gramsci’s concept aan over de ‘coherentie van het alledaags verstand’.
Elders in dit nummer staat een ‘in memoriam voor Klaus Holzkamp’ van de hand van Jens Brockmeier van de Freie Universität Berlin. Brockmeier heeft nauw met Holzkamp samengewerkt. De titel van zijn bijdrage luidt ‘Expansief leren als leefmetafoor’ en gaat over de ‘intellectuele stijl’ van Holzkamp, zoals die in zowel zijn wetenschappelijke werk als in zijn individuele levensstijl tot uitdrukking kwam. De auteur bespreekt naar aanleiding van zijn persoonlijke ervaringen tijdens het laatste levensjaar van Holzkamp enkele teksten van hem. Hij gaat daarbij met name op twee teksten in, namelijk die over het geven van deskundig advies (Gutachten) - in feite de laatste wetenschappelijke tekst die Holzkamp voor zijn dood schreef - en de tekst die een autobiografische schets bevat, afkomstig uit het boek van Holzkamp over ‘leren’ (1993). Deze schets heeft betrekking op een poging de muziek van Schönberg te begrijpen. Holzkamp heeft dit muzikale leerproces in zijn boek als een paradigmatisch voorbeeld van ‘Expansives Lernen’ beschreven. ‘Expansief leren’ betekent volgens Holzkamp het doordringen van het leeronderwerp om zo te komen tot uitbreiding van bestaansmogelijkheden, respectievelijk om zo te komen tot verbetering van levenskwaliteit. Het is volgens Brockmeier een voorbeeld van zowel een intellectuele als een biografische houding, die Holzkamp heeft gekoppeld aan een zinvol en zelfbepaald leven, waaraan hij ook zijn eigen ‘Lebensführung’ trachtte te verbinden.
Voor wie zich wil laten inspireren door theorieën die pogen het individu in zijn culturele en maatschappelijke context te plaatsen, biedt FKP bijzonder veel aanknopingspunten en inspiratie voor diverse praktijkvelden. En ja, inderdaad je moet er even voor gaan zitten, maar voor het opbrengen van het nodige geduld word je rijkelijk beloond.
Heinz Mölders
Forum Kritische Psychologie, nr. 40
ISBN 3-88619-778-6; prijs: DM 22,–
Argument Verlag,
Tel/Fax: 00 49 30 6114270;