Verstandhouding over psychisch lijden

Het project Kunst en communicatie

 

Vanuit COMPRO wordt gewerkt aan het opzetten van het project ‘Kunst en communicatie’. In dit project gaat het, net als in de multiloogbijeenkomsten, om het uitwisselen van ervaringen over psychisch lijden, maar nu worden diverse kunstvormen beproefd op hun betekenis voor de persoonlijke en intermenselijke verstandhouding. Heinz Mölders licht in onderstaand artikel toe hoe de nog prille ideeën over het project eruit zien en hoe ze in praktijk zullen worden gebracht.

 

"Doordat ik mijn hallucinaties op doek zet, plaats ik ze buiten mijzelf. Daardoor kan ik er afstand van nemen en krijg ik in kleine stappen inzicht in het verhaal dat aan die hallucinaties ten grondslag ligt en krijg ik er meer greep op." (Kunstenaar Cor Pieters in Deviant 19, 1998, p.4)

 

Schilderen is een belangrijk middel voor Cor Pieters om zijn ervaringen met psychisch lijden en psychosen te verwerken. Hij probeert op deze wijze zijn ervaringen met psychisch leed en gekte te doorgronden. Tegelijkertijd communiceert hij met anderen daarover, doordat hij zijn werk tentoonstelt en gedachten daarover aan anderen meedeelt. Dat maakt het voor anderen mogelijk erop te reageren op basis van eigen ervaringen. Dit is beknopt gesteld de intentie van het project ‘Kunst en communicatie’ van COMPRO (zie kader 1). Dit project beoogt de mogelijkheden te verkennen die kunst biedt om een beter begrip en een betere verstandhouding te ontwikkelen met onszelf en anderen. Het project heeft het karakter van een werkplaats, waarin men - los van een therapeutisch kader en op voet van gelijkheid - problemen kan verwoorden, die men in het dagelijks leven niet of alleen met grote moeite tot uitdrukking kan brengt.

 

De ervaringen zoals die in multiloogbijeenkomsten (zie kader 2) zijn opgedaan vormen een belangrijke basis van het project ‘Kunst en communicatie’. In de multiloog heeft taal, dat wil zeggen het verwoorden van ervaringen, een centrale functie. Hoewel praten kan helpen om een betere reflectie te ontwikkelen over psychisch lijden met jezelf en anderen is men niet altijd in staat alle ervaringen nauwkeurig te verwoorden die wij zouden willen uitdrukken. Deze leemte kan met behulp van kunst worden opgevuld. Daardoor ontstaat ook een mogelijkheid tot communicatie. Hierbij denken we aan kunstvormen zoals schrijven en/of lezen (teksten van meer emotionerende dan exacte betekenis), beelden en sculpturen (beeldvorming), klanken (zang en muziekinstrumenten) of gestiek al dan niet in combinatie met spraak (pantomime, dans, toneel). Het project ‘Kunst en communicatie’ legt de nadruk op het communicatieproces. De techniek van de kunstvorm en de vraag of een expressievorm wel of geen kunst is komt op de tweede plaats. Deelnemende kunstenaars aan het project doen in verschillende samenwerkingsverbanden verslag aan anderen over hun ervaringen met het creatieve proces en proberen duidelijk te maken hoe zij tot een bepaald resultaat zijn gekomen en wat dit voor hen betekent (‘Selbstverständigung’): ik als deelnemer toon mijn resultaat aan anderen. Daarmee presenteer ik mijn eigen ervaringen aan de buitenwereld en op die manier lever ik een actieve bijdrage aan het creëren van een verstandhouding met de ander (‘soziale Selbstverständigung’). Ik presenteer mijzelf dus als persoon met een tekst, beeld, klank of gebaar. Ik schep daarmee een belangrijke voorwaarde voor anderen (bv. ervaringsdeskundigen, familie/naasten, diverse andere deskundigen en andere belangstellenden) om daarop te reageren, een antwoord te geven en mogelijk eigen ervaringen toe te voegen.

Begrip voor waan-zin

De bedoeling van het project ‘Kunst en communicatie’ is om meer begrip te krijgen voor waan-zin in de brede zin van het woord. Of om het met Foucault (1969) te zeggen: we willen het contact met het ‘zwijgen in de waan’ zoeken.

 

Het is op zich geen nieuw idee om via kunst meer kennis te verkrijgen over psychisch lijden, maar het project ‘Kunst en communicatie’ heeft wel zijn eigen invalshoek. Hoewel er overeenkomsten zijn met de ideeën van de Art Brut beweging (Thevoz, 1997) waarin men op zoek is naar de zin in de waanzin, of met vormen van creatieve therapie, waarin het gaat om het bevorderen van bewustwording via creatieve processen, zijn er ook duidelijke verschillen met deze benaderingen. Het verschil is met name dat via de zogenaamde subjectgerichte benadering (dat wil zeggen het primaat ligt bij het individu dat in staat wordt gesteld zijn/haar eigen problemen te verwoorden) er een multiloog wordt aangegaan over de relatie kunst en psychisch lijden.

 

Of zoals Cor Pieters het verwoordt:

 

"Het is het verhaal uit de diepere regionen van mijn bewustzijn dat ik door praten niet in kaart kan brengen. Via deze weg werd ik mij bewust van mijn hallucinaties. Om een voorbeeld te noemen: de hallucinaties doen zich altijd voor als ik met dilemma’s in mezelf geconfronteerd word, als er botsingen ontstaan en ik er met mijn ratio niet uitkom. Op dat moment ontstaat er in mij een hallucinatie. Dat zijn vaak verschillende beelden, zoals een brandend landschap of een krijger die de strijd verloren heeft. Door er op een gegeven moment rustig voor te gaan zitten en deze ervaringen in het schilderen te verwerken, kreeg ik inzicht in die processen." (Deviant 19, 1998, p.4)

 

Tegelijkertijd gaat het Cor Pieters erom een ‘bevrijdingsproces’ op gang te brengen dat uiteindelijk moet leiden tot een de-stigmatisering van ‘psychiatrische problematiek’. In het project ‘Kunst en communicatie’ gaan wij ervan uit dat verschillende kunstvormen kunnen bijdragen om het enge, onbegrijpelijke, gevaarlijke en vreemde in ons, dat in onze samenleving meestal als ‘gek’ wordt omschreven, te aanschouwen en te begrijpen. Het gaat er niet alleen om het vreemde bij een ander te ontdekken en te onderzoeken, maar ook bij jezelf. Op deze manier kan men ervaren hoe men toegang kan krijgen tot het vreemde, onbekende en onbegrijpelijke in zichzelf.

 

Het hanteren van een gemeenschappelijke ‘taal’ in het verwoorden van de problemen, bijvoorbeeld spreken over het beeld op het doek en wat dit voor je betekent, kan helpen om nader tot jezelf en de ander te komen. In dit communicatieproces gaat het er niet om zich te beperken tot psychologische beschouwingen - wat speelt er zich in mijn ‘geest’ af -, de klemtoon ligt op het psychosociale. De reflectie op ‘het zelf’ (Foucault), de eigen geschiedenis en (de problemen met) het eigen handelen staan in relatie tot het alledaagse bestaan en maakt integraal deel uit van het proces dat ‘soziale Selbstverständigung’ wordt genoemd. De betekenis van dit laatste kan verduidelijkt worden aan de hand van een citaat van Cor Pieters:

 

"Door die beeldproductie maak je het grijpbaar en hanteerbaar... (de ervaringen die zich in je afspelen H.M.) Uit dit onderzoek naar mijn psychose-ervaring blijkt dat mijn lichamelijke en psychische ervaringen onlosmakelijk verbonden zijn met de sociale context en met mijn levensomstandigheden. Mijn persoonlijk functioneren is niet los te zien van een heel systeem van waarden en normen die in mijn sociale omstandigheden ingrijpen en waaruit ook weer allerlei conflicten binnen en buiten mij kunnen ontstaan." ( Deviant 19, 1998, p.6)

Kunst als een sociaal proces

‘Kunst’ speelt niet altijd een rol om tot ‘Selbstverständigung’ te komen. Desondanks is een uiteenzetting van de rol van kunst daarbij niet onbelangrijk, want wij gaan ervan uit dat het ontstaan van een ‘kunstwerk’ mede kan leiden tot nieuwe vormen van ‘kennis’ of ‘weten’. Dat vormt het communicatieve aspect van het kunstwerk, wat kan bijdragen aan verbetering van de kwaliteit van het menselijke bestaan. Een kunstwerk kan in die zin, in vergelijking met enkel een verbale uitwisseling van ervaringen, een toegevoegde betekenis hebben in het communicatieproces. Temeer daar we ervan uitgaan dat de schepping van een kunstwerk gezien kan worden als een functioneel en met name als een sociaal proces. Het is niet alleen een deel van een individueel communicatieproces, maar vooral ook van een maatschappelijk communicatieproces. Als een specifieke vorm van kennis kan kunst in staat zijn toegang tot ‘de wereld’ mogelijk te maken (Metscher, 1987). Het gaat er dan om de persoonlijke zienswijze te overstijgen. Waarbij de toevallige, willekeurige en aan schommelingen onderhevige individuele ervaringen opgaan in het algemene, generaliserende en ‘objectieve’ resultaat. De kansen op intersubjectieve communicatie zijn daarbij groter, wanneer men kunst niet opvat als een vastomlijnde categorie (bv. dit is kunst en dat is geen kunst), maar het eerder op een continuüm beschouwd.

 

Het maatschappelijke communicatieproces komt in het project ‘Kunst en communicatie’ vooral tot uitdrukking in het openbare karakter van de activiteiten. De deelnemers voeren een dialoog over waan en zin op basis van gelijkwaardigheid. Hiermee wordt een emancipatorisch proces op gang gebracht dat resulteert in meer greep op het alledaags bestaan en meer begrip voor afwijkend gedrag in het algemeen en de-stigmatisering van psychiatrische problematiek in het bijzonder.

 

De eerste activiteiten, die binnen het project ontwikkeld worden, zijn het opzetten van een werkgroep ‘Lezen en schrijven in crisis’ en het organiseren van een ‘Kunst-multiloog’.

Lezen en schrijven in crisis

Tijdens de multiloog-bijeenkomsten vertellen velen, dat zij in een crisis de pen ter hand nemen of te rade gaan bij wat anderen geschreven hebben. Schrijven en lezen blijkt een probaat middel om aan een vicieuze cirkel van psychisch lijden, het niet kunnen benoemen en het niet kunnen begrijpen en verwerken, te ontsnappen. Ook uit ervaringen elders blijkt dat schrijven en lezen een belangrijke rol speelt in het verwerken van psychische moeilijkheden. In Deviant 21 werd verslag gedaan van een onderzoek naar lezen en schrijven in psychische crisissituaties, dat werd uitgevoerd aan de Universiteit Münster (Almer, 1999a). Opvallend was vooral de overweldigende respons, die de onderzoekers hadden gekregen op hun oproep om ervaringen met lezen en schrijven in te zenden. Uit de vele reacties bleek dat men op deze wijze probeert woorden te vinden voor ervaringen, die nog niet met anderen gedeeld kunnen worden, die nog niet voldoende worden begrepen. Zij zoeken al lezend naar herkenning in de verhalen van mensen, die iets soortgelijks beleefd hebben of naar verklaringen die deskundigen geven. Dit, maar ook het schrijven over wat men zelf heeft beleefd, lijkt voor velen een belangrijke stap in de verwerking van psychische crisiservaringen. Hoewel een enkeling aangeeft daarbij door hulpverleners gestimuleerd te worden, bestaat over het algemeen van de kant van de hulpverlening weinig aandacht voor het lezen en schrijven van haar cliënten. Soms wordt het zelfs met argusogen bezien, wellicht omdat het gezien wordt als eenzame en te sterk op het rationele gerichte bezigheid.

 

De werkgroep ‘Lezen en schrijven in crisis’ van COMPRO wil een ruimte scheppen om samen met anderen buiten een therapeutische context op basis van gelijkwaardigheid te reflecteren over de betekenis van lezen en schrijven naar aanleiding van psychische crisissituaties. Via het uitwisselen van ervaringen en geschreven teksten, zullen de mogelijkheden en beperkingen van lezen en schrijven worden onderzocht. De werkgroep zal in het najaar van 1999 van start gaan (Almer, 1999b).

Kunst-multiloog

In een ‘kunst-multiloog’ zullen, op basis van het principe van de multiloog-bijeenkomst, openbare bijeenkomsten worden georganiseerd voor mensen die ervaringen hebben met verschillende vormen van psychisch lijden en die hierover met anderen willen communiceren.

 

Het verschil met de ‘gewone’ multiloog-bijeenkomsten is dat kunstenaars centraal deel uitmaken van de kunstmultiloog. Het gaat om mensen die een of meerdere vormen van kunst beoefenen en die verslag willen doen van hun ervaringen met kunst in relatie tot psychisch lijden. Deze kunstenaars zullen met elkaar en met de andere deelnemers in een proces van sociale ‘Selbstverständigung’ treden. De eigen kunstwerken (zoals tekst, poëzie, beeld, muziek, dans, zang en mime) zullen daarbij worden betrokken.

 

In de kunstmultiloog staat het communicatieproces via de kunst centraal. Het is de bedoeling door de ontwikkeling van een gemeenschappelijke ‘taal’ het isolement te verlaten en centrale problemen te verwoorden, waardoor er meer greep op het dagelijks bestaan kan ontstaan. In de kunst-multiloog met haar werkplaatskarakter gaat het erom, de bruikbaarheid en betekenis van diverse kunstvormen te beproeven op hun mogelijkheden voor menselijke communicatie. Reflectie op kunst kan gezien worden als een fase die voorafgaat aan het articuleren van levens- en lijdenservaringen. Daarop kan een communicatieproces volgen via het gesproken woord. Het jezelf presenteren en het verwoorden van eigen ervaringen betekent ook het overwinnen van angst. De mogelijkheid om je kunstwerk (bijvoorbeeld een beeld of een muzikale voordracht) te tonen, kan een stap zijn op weg naar meer openheid, contact en ook verbale communicatie met anderen. In de kunstmultiloog zullen de grenzen van het verbale en niet-verbale worden verkend. Tevens staat het verhaal centraal, discussie komt op de tweede plaats. Er is sprake van gelijkwaardigheid gebaseerd op ervaringsdeskundigheid.

 

Op 16 december 1999 wordt een voor iedereen toegankelijke kunstmultiloog georganiseerd tijdens het ‘Psychiatrie-festival’ dat onder de titel ‘Een gestoord beeld’ in de Melkweg te Amsterdam zal plaatsvinden. Het thema van het festival bepaalt het onderwerp van de kunst-multiloog. Het gaat om het ontwikkelen van een ander beeld - vanuit mensen al dan niet met psychische problemen - in de plaats van het gangbare, ‘gestoorde’ beeld dat in de media en het dagelijks leven over ‘gekte en gekken’ bestaat.

 

- Heinz Mölders

Literatuur

Almer, M. (1999a). Lezen en schrijven in crisis. In: Deviant 21: 20-21.

 

Almer, M.(1999b). Lezen en schrijven in psychische crisissituaties. Intern verslag. INCA Projectbureau Amsterdam, Amsterdam .

 

Foucault, M. (1967) Wahnsinn und Gesellschaft. Eine Geschichte des Wahns im Zeitalter der Vernunft. Frankfurt am Main.

 

Gorsen, P. (1997) Kunst und Wahn. Triumph und Konflikt des Menschen in der Kunst der Neuzeit. In: Brugger, I, Gorsen,P. Schröder, K.A. (1997) Kunst & Wahn. Kunstforum Wien/Dumont. Köln.

 

Metscher, Th. (1987). Die Kunst als Schmuck und Spiegel der Welt. Gedanken zur Genesis und Funktion der Künste, anlässlich von Holzkamps Essay ‘Kunst und Arbeit’. In: Maiers, M. en Markard, M. (1987). Kritische Psychologie als Subjektwissenschaft.Klaus Holzkamp zum 60. Geburtstag. Campus, Frankfurt/New York.

 

Mölders, H. (1998). Naar de zin in de waanzin. In: Deviant 1998, 19: 4 - 8.

 

Mölders, H., Onderwater, K. (1999). Communicatie over psychisch lijden:spreken over psychosen. Evaluatieverslag Communicatieproject (COMPRO), Amsterdam.

 

Thevoz, M.(1997). L’ Art brut. Vom Untergrund zur öffentlichen Anerkennung. In: Brugger, I, Gorsen,P. Schröder, K.A. (1997) Kunst & Wahn. Kunstforum Wien/Dumont. Köln.

 

COMPRO

COMPRO staat voor Communicatieproject psychisch lijden. COMPRO is opgezet met als doel de ‘Babylonische spraakverwarring’ die zowel binnen als buiten de GGz over psychische problematiek bestaat op te heffen. De bestaande psychiatrische terminologie sluit vaak niet aan bij hoe mensen eigen psychisch leed ervaren en bij anderen waarnemen. Het is een taal die aan de buitenkant blijft, een subjectgerichte kijk (van binnenuit) verhindert, waardoor het mensen van hun ervaringen vervreemdt. Tevens wordt men daardoor gehinderd een verband te leggen tussen de eigen belevingswereld en de complexe sociale omstandigheden die hun invloed daarop uitoefenen. Vanuit COMPRO werken wij, los van het medisch-model-denken, aan de ontwikkeling van een ‘taal’ die een samenspraak tussen ervaringsdeskundigen, familie/naasten, hulpverleners en anderen mogelijk maakt. Verder is het de bedoeling vanuit COMPRO nieuwe ideeën, werkwijzen en praktijken te ontwikkelen, die de communicatie of beter gezegd de verstandhouding over psychisch lijden met jezelf en anderen bevordert. Tenslotte moeten de diverse activiteiten leiden tot het ontstaan van meer evenwicht tussen sociaal-maatschappelijke, psychologische en biologische benaderingen, waarbij de nadruk ligt op een subjectgerichte aanpak en er aandacht is voor het verhaal, de historie en het dagelijks bestaan van ervaringsdeskundigen en andere betrokkenen.

 

Het idee en concept voor COMPRO en de projecten, die daarbinnen opgezet zijn, zoals het multiloog-project en het project ‘Kunst en communicatie’, zijn ontwikkeld en worden uitgevoerd door Heinz Mölders vanuit het INCA Projectbureau Amsterdam. Een ander project dat ontwikkeld wordt vanuit COMPRO is het project ‘Wetenschap en praktijk’. Het gaat in dit project om het opzetten van onderzoek gebaseerd op een subjectgerichte wetenschappelijke methode.

Multiloog-bijeenkomsten

In multiloog-bijeenkomsten bespreken ervaringsdeskundigen, familie/naasten, hulpverleners en anderen vanuit verschillende perspectieven (rollen en posities) hun ervaringen met psychosen en andere vormen van psychisch lijden. Communicatie tussen deze groepen heeft, zo is inmiddels uit ervaring gebleken, een belangrijk voordeel ten opzichte van groepen van lotgenoten.

 

Een belangrijk uitgangspunt van de multiloog-bijeenkomsten is de ontmoeting op basis van gelijkwaardigheid en ervaringsdeskundigheid. Centraal staat het verhaal. Het is de bedoeling te komen tot een andere ‘taal’, een taal die het mogelijk maakt jezelf en de ander beter te begrijpen. In de multiloog-bijeenkomsten wordt gemeenschappelijk gewerkt aan het verwoorden van de eigen problemen. Het gaat om het bevorderen van leerprocessen die het mogelijk maken dat men eigen psychisch lijden en dat van de ander beter leert begrijpen. Dit veronderstelt tevens het zoeken naar de zin en betekenis van de eigen ervaringen in relatie tot het dagelijks bestaan en de sociale context.

 

De multiloog-bijeenkomsten vinden plaats buiten de reguliere GGz (meestal in buurtcentra) en bij voorkeur onafhankelijk van GGz-instellingen. Indien het initiatief voor de organisatie van multiloog-bijeenkomsten vanuit de GGz wordt genomen, is het belangrijk samen te werken met andere maatschappelijke organisaties (cliëntenorganisaties, welzijnsorganisaties zoals buurt(opbouw)werk, algemeen maatschappelijk werk, politie).

 

In Amsterdam zijn er, naast een besloten multiloog-groep, voor iedereen toegankelijke multiloog-bijeenkomsten. De deelnemers aan deze multiloogbijeenkomsten zijn zeer betrokken bij de problematiek (Mölders en Onderwater, 1999). Nergens anders bestaan er vormen van contact waar men zoveel te weten komt over psychosen en over andere vormen van psychisch lijden. Hulpverleners zijn vaak verbaasd over het geringe vertrouwen dat ervaringsdeskundigen uitspreken over de hulpverlening. Een steeds terugkerende klacht is dat hulpverleners vooral gericht zijn op het verstrekken van medicijnen. Zij lijken nauwelijks aandacht te hebben voor de persoon en alledaagse menselijke dilemma’s. Er is nauwelijks belangstelling en tijd voor het verhaal van de cliënt(e). Hulpverleners vernemen in multiloog-bijeenkomsten verhalen die zij niet kennen uit hun dagelijkse werk. Voor hen blijken deze bijeenkomsten ook te fungeren als een vorm van scholing en deskundigheidsbevordering. Ook andere deelnemers, zoals buren, politiemensen, buurt(opbouw)werkers, pastoraal werkers, e.d., leren veel over psychosen en andere vormen van psychisch lijden.

 

Er bestaat grote belangstelling voor multiloog-bijeenkomsten. Behalve in Amsterdam worden er ook multiloog-bijeenkomsten gehouden in Amersfoort, Amstelveen, Bennebroek, Beverwijk, Haarlem en Zoetermeer. Zie ook rubriek Mededelingen.

 

Heinz Mölders