Multiloog® geeft inzicht in psychose

DEVIANT december 2007 nr. 55, pp 8 - 11 
Illustraties: Heinz Mölders 

 

Een multiloog is een gesprek tussen meerdere personen, of meerdere groepen. het woord staat niet in het woordenboek, maar heinz mölders gebruikt het al meer dan tien jaar en iedereen die het hoort, weet wat hij bedoelt. Soms neemt mölders beeldende kunst als uitgangspunt, dan heet de bijeenkomst een kunst-multiloog.

 

De multiloog-bijeenkomsten die Mölders door het hele land organiseert, stellen mensen in de gelegenheid te spreken over zaken waar gewoonlijk niet over gesproken wordt. Bijvoorbeeld over hoe het is als binnen één hoofd meerdere stemmen elkaar bestrijden en de drager van het hoofd beangstigen. Of over wat mensen precies beleven als ze psychotisch zijn. Op basis van gelijkwaardigheid wisselen alle soorten van ervaringsdeskundigen – cliënten, familieleden, vrienden, buren, hulpverleners, wijkagenten – in deze gespreksgroepen ervaringen uit over (psychische) problemen in het dagelijks leven.

 

Op zaterdag 1 september waren 27 mensen aanwezig bij zo’n groepsgesprek waarin kunst centraal stond. Het vond plaats temidden van een tentoonstelling van schilderijen en tekeningen van Mölders in Amsterdam. Een aantal meningen die representatief zijn voor wat een kunst-multiloog kan losmaken, geven we hier weer.

 

 

Ada, moeder van een volwassen dochter die onder psychoses lijdt, vindt de kunst-multiloog een ‘vrij veilige’ manier om iets over je eigen emoties te zeggen. ‘Het visuele beeld is een gemeenschappelijke deler. Als u en ik samen naar dezelfde foto of dezelfde tekening kijken, kunnen wij daarbij dezelfde emotie hebben, of juist een heel andere. In ieder geval roept het emotie op.’

 

Zij noemt als voorbeeld het gebroken glas op een schilderij van Heinz Mölders. Rond dat beeld ontspon zich een gesprek tussen mensen voor wie dit ‘gebrokene’ een beeld uit hun eigen leven was, letterlijk en figuurlijk.

 

‘Je kijkt allemaal naar een schilderij dat iemand aanwijst. Alles wat je daarbij ziet, gaat razendsnel door je hoofd. Je kunt veilig beginnen over wat je in het schilderij ziet, je hoeft niet meteen over je eigen leven te praten. De kunst is het beginpunt en blijft centraal staan.’ Die middag leidde het tot verhalen over eigen levens. Of het ook tot gevolg had dat deelnemers aan de discussie zelf gingen tekenen, weet Ada niet. Zij maakte al eerder kunstmultilogen mee maar is er zelf niet door gaan tekenen of schilderen. ‘Het beeld blijft wel langer hangen doordat je erover gesproken hebt, denk ik.’

 

Ada en haar man nemen al tien jaar deel aan multiloog-bijeenkomsten. De waarde daarvan is voor haar vooral dat zij er in contact komt met patiënten en met hen kan spreken over hun ervaring. Bij Ypsilon, de oudervereniging, ontmoeten de ouders alleen elkaar. ‘Daar kun je tips krijgen en oplossingen, maar hoe het voelt in het hoofd kun je alleen maar aan patiënten vragen. Mijn man en ik zijn gegrepen door het concept van multiloog omdat wij daar rechtstreeks horen wat er gebeurt met mensen zoals onze dochter. Als ouders denk je vaak dat je zelf de oorzaak bent als je kind in een psychose raakt, omdat er meer woordenwisselingen waren en zo. Van anderen hoor ik bij multiloog hoe de overprikkeling, waar ik vaak niks van snap, in zijn werk gaat. Hoe sommige dingen opeens heel bedreigend kunnen worden en het hele magische denken zich dan over iemand heen stort.’

 

 

Ook Madeleine Prinsen keek naar het schilderij van gebroken glas en vertelde hoe dit haar deed denken aan haar psychose.

 

‘Het eerste beeld dat bij me opkwam was verscheurdheid. Ik zag een figuur staan die, naar mijn gevoel, kijkt naar een alleen staande persoon. Rechts staat een groep mensen. Ik moest denken aan mijn psychose. Ik zag mezelf als die eenling. In de psychose had ik geen contact met mezelf en met niemand anders ook. Je ziet in een psychose beelden die mooi kunnen zijn en beangstigend, van alles wat. Als je uit de psychose komt en weer in het hier en nu bent, realiseer je je wat er gebeurd is en dan is er schaamte en eenzaamheid. Dat schilderij van Heinz Mölders bleek een strafschop voor te stellen: een bal die door een ruit ging. Toen ik hoorde dat het dat voorstelde, klopte het helemaal: ik ben van ingehouden woede door een ruit geslagen. Waar je veel mee bezig bent in psychose is straf en schuld. Het beeld was compleet.’

 

Het gaat nu goed met haar, maar zij wil niet vergeten hoe het was in psychose te zijn. Daarom wil zij dit schilderij kopen.

 

‘De psychose is waardevol geweest. Eindelijk moest en mocht de trein stil gaan staan. Moest ik gaan nadenken: wat is er nu eigenlijk allemaal gebeurd in mijn leven?’

 

Madeleine Prinsen was oorspronkelijk gymnastieklerares en ontwikkelde zich tot psychomotorisch therapeut. ‘Ik werkte nota bene als therapeut in de psychiatrie toen ik zelf psychotisch werd. Ik ben opgenomen, heb zelf de ervaringen opgedaan die mijn cliënten hadden. Nu werk ik weer opnieuw, maar ik hoef nu niet meer te helpen, gelukkig.’

 

Zij werkt nu voor het HEE-team van het Trimbosinstituut, in de regio Breda. HEE staat voor Herstel, Empowerment en Ervaringsdeskundigheid van mensen met psychische aandoeningen. ‘Het is een team van ervaringsdeskundigen. Cliënten hebben vaak een enorme kracht in zich, die ze kwijtraakten door traumatische ervaringen en ook nog de herhaling daarvan in de psychiatrie. Vooral op de opnameafdelingen, waar iedereen op zijn kwetsbaarst is. De vaak onveilige kille benadering... Ik begrijp wel hoe dat komt: er staan vaak jonge mensen die zelf de angst in de ogen hebben en die moeten zorgen voor een veilige omgeving.’

 

 

 

 

Zij wil dat schilderij in haar bezit hebben om dicht bij de cliënten te blijven, zich goed te herinneren hoe het voelde. ‘Wat wij willen gaan doen is de mensen uit de langdurige zorg zelf sterker maken en hen hoop en perspectief geven. Laten zien: er zijn mensen die ook zo gezeten hebben en nu het land doortrekken met hun verhaal.’

 

In psychose ben je vaak bezig met goed en kwaad, met vrede en oorlog, zegt zij. ‘Levensvragen. Dat is niet gek, wij zijn niet gek. “Gekte”, in de breedste zin van het woord, is naar mijn mening de meest gezonde reactie op ziekmakende, beschadigende omstandigheden. Vroeger, thuis of op school, later in werk of relatie. Het rare is dat je nooit hebt mogen praten over wat je beleeft in psychose. Therapeuten zijn hartstikke bang dat mensen opnieuw psychotisch worden door erover te vertellen. Misschien gebeurt dat wel eens, maar ik heb het nooit meegemaakt. Een crisis kan je verder helpen. Het raakte mij heel diep dat iemand mij gewone vragen durfde stellen over wat ik beleefde in mijn psychosen.’

 

 

Detlef Petry, psychiater verbonden aan ‘Vijverdal’ in Maastricht: 

 ‘Vooral Heinz Mölders’ schilderijen van mensen zonder gezichten, handen, armen, benen en voeten intrigeren mij al jaren. In eerste instantie roepen ze bij mij een gevoel van eenzaamheid, isolatie en angst op. De duiding van Heinz kon ik heel goed meevoelen en ook de boodschap erachter: in deze haastige tijd hebben wij geen tijd meer om de mensen die wij ontmoeten werkelijk beter te leren kennen en met hen te praten. Mensen worden schimmen met maskers en wij lopen achteloos langs elkaar heen. Dit geldt natuurlijk vooral voor mensen met psychische problemen. Zij staan nog meer ‘buiten spel’ in het leven en zij dragen het stigmatiserende masker van een psychopathologische diagnose. In deze tijd van marktwerking en ‘productie’ worden zij zelfs nog verder gereduceerd: tot nummers. Zelfs het masker wordt leeg en gevuld met een nummer. Interesseert ons dan niet meer de mens achter deze nummers, met zijn unieke levensgeschiedenis? Zijn wij niet meer geraakt door zijn zeer persoonlijk verhaal? Bestaat de Andere überhaupt nog voor ons?’

 

In eerste instantie kijkt hij naar de schilderijen als Detlef Petry, in tweede instantie als psychiater. ‘Dan raakt mij vooral het gevoel van existentiële eenzaamheid van deze mensen op de schilderijen. Vele psychiatrische patiënten hebben dit gevoel van eenzaamheid en het is voor mij, als psychiater, niet de bedoeling deze eenzaamheid met grote woorden of ‘snelle therapieën’ te doorbreken. Juist door mijn aanwezigheid en medegevoel wil ik bij de Andere een gevoel van vertrouwen, liefde en hoop laten ontstaan: bij mij kun je je veilig voelen. Pas door dit gevoel van basale veiligheid is de Andere in staat uit zichzelf weer vragen te gaan stellen. Soms ontstaat door deze langzaamheid weer een dialoog. Maar een dialoog bestaat soms ook uit lang zwijgen. Ook dan niet ongeduldig worden, maar juist ook in het zwijgen bij elkaar te zijn, is mijn streven als psychiater.

 

Dit gevoel van mij herken ik heel sterk in de schilderijen van Heinz en zij sterken mij in de manier waarop ik wil omgaan met de Andere.

 

Deze vorm van kunst-multiloog is voor mij een zwijgen in een dialoog met de schilderijen.’

 

 

Heinz Mölders, gediplomeerd automonteur en psycholoog, ongediplomeerd beeldend kunstenaar:

 ‘Kan een expositie meer betekenen dan dat alleen maar werk van een kunstenaar wordt tentoongesteld en wordt bekeken? Is het ook mogelijk tussen kunstenaar en bezoekers en bezoekers onderling een ontmoeting tot stand te krijgen, contact te laten ontstaan, tot een uitwisseling te komen en wellicht als gevolg daarvan elkaar te stimuleren en elkaar te bemoedigen en wel die dingen in het dagelijks leven op te pakken die belangrijk voor je zijn, die je inspireren, die je kracht en energie geven?

 

In mijn dagelijks leven schieten de (handelings)mogelijkheden en als onderdeel daarvan de taal, tekort om uitdrukking te geven aan hetgeen ik meemaak in deze wereld. Daarom doe ik regelmatig pogingen mij uit te drukken door het maken van tekeningen, schilderijen, door in mijn dagboeken te schrijven en/of te tekenen of in steen of hout te werken. Dit heeft de functie toegang te krijgen tot mij zelf en de maatschappij om mij heen. Als ik bijvoorbeeld ’s nachts niet kan slapen of als ik hoofdpijn heb of mij neerslachtig voel, haal ik vaak mijn dagboek uit de kast en schrijf of teken ik wat er zich in mij afspeelt. Het lukt niet altijd en is meestal een kwestie van uithouden en geduld hebben, maar als het mij lukt iets op papier te krijgen, kom ik dichter bij mijzelf, voel ik dat ik actief handel en besef ik dat ik iets doe wat mij plezier doet en mij kracht en energie geeft.

 

Vaak voel ik mij daardoor na enige tijd al beter. Ik heb dan iets weg kunnen zetten dat mij verontrustte, bang maakte en/of pijn deed. Het heeft mij geholpen weer de dialoog met mijzelf op gang te brengen en doet mij weer zelfbewuster door het leven gaan. Ook is het vaak een stap op weg naar de dialoog met de ander, die altijd verweven zit in mijn individuele ervaringen. Ik kan de maatschappij met al zijn tegenstrijdigheden weer even aan.

 

Het is deze manier van werken aan de verbetering van de verstandhouding met mijzelf en anderen, die ook de basis vormt voor mijn andere werk in de organisatie en de begeleiding van gespreksgroepen (zoals multiloog-bijeenkomsten*). Een centraal steeds terugkomend thema daarin is ‘Sprachlosigkeit’ (het gebrek aan taal) en het gezamenlijke zoeken naar begrippen, woorden, naar een taal om hetgeen je wilt uitdrukken, uit te kunnen drukken. Het zoeken naar handelingsmogelijkheden, gebaseerd op veiligheid, gelijkwaardigheid, het afbouwen van hiërarchische (macht)verhoudingen en het doen ontstaan van solidariteit, loopt ook als rode draad door mijn werk als kunstenaar.

 

Deze expositie had voor mij de functie een deel van het resultaat van het ingewikkelde proces van het werken aan de verbetering van de verstandhouding met mijzelf en anderen oftewel mijn confrontatie met de maatschappij, waarin wij elkaar vaak eerder ontmoedi­gen dan bemoedigen, zichtbaar te maken.’

 

–- Ineke Jungschleger 

 

 

Noot 

*Multiloog-bijeenkomsten zijn gespreksgroepen waarin men-sen op basis van gelijkwaardigheid vanuit verschillende posities (bv. ervaringsdeskundigen, familie/naasten, hulpverleners, buren, wijkagenten) ervaringen over (psychische) problemen in het dagelijks leven met elkaar uitwisselen. Het persoonlijke verhaal van een ieder staat hierbij voorop. De belangrijkste taak van de begeleiders is het creeren van een ‘veilige ruimte’ (voor meer informatie zie: www.inca-pa.nl).

 

# # #